Parlamenty narodowe a UE - współpraca międzyparlamentarna
Parlamenty narodowe państw członkowskich Unii Europejskiej, oprócz klasycznych funkcji władzy ustawodawczej, mają też uprawnienia i obowiązki wynikające z unijnych traktatów i implementujących je oraz uzupełniających przepisów krajowych.
Parlamenty narodowe w traktatach UE
Traktat o Unii Europejskiej (TUE) i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TfUE), w postaci obowiązującej od 1 grudnia 2009 r. na mocy Traktatu z Lizbony (zwanego „traktatem parlamentów”), istotnie wzmacniają pozycję parlamentów narodowych w sprawach UE, co jest uznawane za jedną z ważniejszych reform ustrojowych Unii. Szczególne znaczenie ma tutaj art. 12 TUE oraz dwa dołączone do traktatów protokoły, Protokół [nr 1] w sprawie roli parlamentów narodowych w UE i Protokół [nr 2] w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności.
Art. 12 TUE stanowi, że parlamenty narodowe aktywnie przyczyniają się do dobrego funkcjonowania Unii, i wylicza ich podstawowe uprawnienia i obowiązki w zakresie integracji. Są to: wzmocnione prawo do otrzymywania informacji i dokumentów bezpośrednio od Komisji Europejskiej i innych instytucji, monitorowanie przestrzegania zasady pomocniczości (określającej granice między kompetencjami Unii i państw członkowskich), której najważniejszym elementem jest mechanizm wczesnego ostrzegania, prawo weta wobec niektórych procedur, udział w monitorowaniu przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w tym w procedurach politycznej kontroli Europolu i ocenie działalności Eurojustu, udział w rozszerzonej i systematycznej współpracy międzyparlamentarnej, której ramy organizacyjne są określane przez parlamenty narodowe wspólnie z Parlamentem Europejskim.
Badanie pomocniczości
Do głównych uprawnień nadanych parlamentom narodowym przez Traktat z Lizbony zalicza się mechanizm wczesnego ostrzegania uregulowany w Protokole nr 2. Pozwala on określonej liczbie parlamentów kwestionujących zgodność projektu aktu ustawodawczego z zasadą pomocniczości doprowadzić do zmiany lub wycofania takiego projektu przez jego autora („żółta kartka”), albo do przerwania zwykłej procedury ustawodawczej, w odniesieniu do projektu autorstwa Komisji, przez Parlament Europejski lub Radę („pomarańczowa kartka”). Mechanizm ten włącza parlamenty narodowe bezpośrednio w procedurę legislacyjną UE, jednakże nie pozwala im samodzielnie zablokować projektu aktu. Parlament narodowy ma też możliwość wniesienia skargi w sprawie aktu ustawodawczego naruszającego zasadę pomocniczości do Trybunału Sprawiedliwości UE (TSUE). Od wejścia w życie Traktatu z Lizbony parlamenty narodowe przyjęły 3 żółte kartki i żadnej pomarańczowej, nie wniosły też żadnej skargi do TSUE.
Dialog polityczny
Ponadto parlamenty narodowe przekazują do Komisji i Parlamentu Europejskiego swoje opinie i uwagi nie tylko w odniesieniu do przestrzegania zasady pomocniczości, ale także co do meritum projektów legislacyjnych i innych dokumentów we wszystkich obszarach unijnych polityk. Działania te nie są uregulowane przez prawo UE i odbywają się w ramach tzw. dialogu politycznego rozpoczętego w 2006 r. z inicjatywy ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej.
Europejskie kompetencje parlamentów w prawie krajowym
Należy podkreślić, że efektywne korzystanie przez parlamenty narodowe z wielu uprawnień przyznanych im na mocy Traktatu z Lizbony jest domeną przepisów wewnętrznych i praktyki konstytucyjnej każdego państwa członkowskiego. Dotyczy to takich kwestii jak np. możliwość współkształtowania stanowiska rządu w procesie stanowienia prawa UE, procedura badania zasady pomocniczości, transpozycja prawa europejskiego do wewnętrznego porządku prawnego, udział w procedurze zwykłej zmiany traktatów, wykonywanie prawa weta wobec uproszczonych procedur zmiany traktatów czy otrzymywanie informacji nt. wniosków o przystąpienie do Unii.
Mechanizmy współpracy parlamentarnej na poziomie Unii
Możliwość pełnego wykorzystania przez parlamenty narodowe wielu kompetencji europejskich zależy jednak nie tylko od instrumentów prawnych, którymi dysponują one na szczeblu unijnym i krajowym, ale także od mechanizmów współpracy parlamentarnej ukształtowanych na poziomie Unii. Protokół nr 1 stworzył podstawę istotnego wzmocnienia tych mechanizmów, gdyż zgodnie z jego postanowieniami parlamenty narodowe i Parlament Europejski mogą wspólnie określać zasady „skutecznej i systematycznej” współpracy międzyparlamentarnej. Odwołując się do tak sformułowanego w prawie pierwotnym mandatu, parlamenty rozwinęły, oprócz istniejących już wcześniej Konferencji Przewodniczących Parlamentów UE (KPPUE) i COSAC (Konferencji Komisji do Spraw Unijnych Parlamentów UE), inne wyspecjalizowane gremia, głównie w postaci stałych konferencji międzyparlamentarnych, zajmujące się m.in. polityką zagraniczną i bezpieczeństwa, zarządzaniem gospodarczym w Unii, monitorowaniem politycznym Europolu czy oceną działalności Eurojustu. Gospodarzami tych konferencji (z wyjątkiem spotkań ws. Eurojustu) są parlamenty państw sprawujących rotacyjną prezydencję Rady UE, samodzielnie lub wspólnie z Parlamentem Europejskim. Współdziałanie to dało też asumpt do nowelizacji w 2021 r. wytycznych haskich ws. współpracy międzyparlamentarnej w UE z 2004 r. (Wytyczne w sprawie współpracy międzyparlamentarnej w UE, 2021).
IPEX - Interparliamentary EU Information Exchange
Parlamenty narodowe i Parlament Europejski, mając na względzie wspieranie unijnej współpracy międzyparlamentarnej, stworzyły w 2006 r. IPEX – platformę elektronicznej wymiany informacji w sprawach UE, która umożliwia parlamentom publikowanie m.in. uzasadnionych opinii w sprawie naruszenia zasady pomocniczości oraz opinii w dialogu politycznym. IPEX zawiera też kalendarz spotkań oraz strony stałych konferencji międzyparlamentarnych. Zgodnie z konkluzjami KPPUE, platforma ma być miejscem kompleksowej obsługi międzyparlamentarnej wymiany informacji w sprawach UE (one-stop shop) i wiarygodnym źródłem informacji publicznej w tym zakresie.
W stronę europejskiej funkcji parlamentów narodowych
Wzmocnienie pozycji parlamentów narodowych oraz ich kompetencje nabyte na podstawie Traktatu z Lizbony i sprecyzowane w prawie krajowym pozwalają parlamentom, w uzupełnieniu tradycyjnych zadań, budować nową funkcję w obszarze integracji unijnej – funkcję europejską. Jednym z istotnych jej elementów jest współpraca międzyparlamentarna, której główna część odbywa się w ramach stałych gremiów, przede wszystkim konferencji międzyparlamentarnych, stanowiących forum debaty oraz ułatwiających wymianę informacji i doświadczeń zarówno w odniesieniu do unijnych polityk, jak i w przedmiocie kontroli rządów krajowych w sprawach UE. Wszystko to stwarza parlamentom narodowym możliwości realnego uczestnictwa w unijnych procesach decyzyjnych i rozwijania demokratycznej legitymacji Unii Europejskiej.
